Đôi điều về cây xanh đô thị.

Cây xanh đô thị được nói đến nhiều nhưng chưa có tài liệu nào nghiên cứu đầy đủ. Tổ chức dải cây xanh cho các tuyến phố và cho các không gian xanh đô thị như công viên cây xanh, vườn hoa, dải cây xanh cách ly… sẽ khai thác được tối đa vẻ đẹp cảnh quan thiên nhiên đô thị.

Trong quy hoạch, các không gian xanh được coi như lá phổi của thành phố,  là một không gian chức năng thành phố ban tặng cho cư dân đô thị để họ có cơ hội dời khỏi những khối bê tông đến để thả mình trong hòn đảo xanh của thiên nhiên, tận hưởng không khí trong lành hiếm hoi của đô thị

Trong kiến trúc cây xanh được thiết kế làm phông nền cho công trình nhờ sự sinh động của màu sắc và các lớp cây tạo không gian có chiều sâu giúp công trình hòa nhập với thiên nhiên.

Bố trí cây hợp lý sẽ che nắng tốt mà vẫn đảm bảo chiếu sáng tự nhiên cho công trình và đón được gió mát vào mùa hè, chống được gió lạnh vào mùa đông.

Thành công trong việc khai thác và tổ chức cây xanh trong đô thị tạo nên được sắc thái riêng của không gian góp phần làm tăng vẻ đẹp cảnh quan và tạo được hình ảnh riêng của thành phố.

Bạn biết gì về cây xanh?

Theo nghiên cứu  của viện nghiên cứu cây xanh Canada (FCA), một cây khỏe mạnh có thể hấp thụ khoảng 2,5 kg CO₂/ năm, một cây trưởng thành có thể hấp thụ từ 3000 đến 7000 hạt bụi/ m3 không khí. Một cây trưởng thành có thể cung cấp lượng O₂  cần thiết cho 4 người.

Theo nghiên cứu của Đại học (Michigan State University, Urban Forestry), sự hiện diện của một cây ở gần nhà giảm 30% lượng không khí ô nhiễm. Một cây trưởng thành hút mất 450 lít nước trong đất rồi lại trả về không khí dưới dạng hơi nước để làm mới không khí. Một cây phong có đường kính 30cm, trong một mùa nó có thể hút được lượng chất kim loại nặng trong đất như 60mg cadmium, 140 mg chrome, 820mg Nickel, và 5200mg chì.

Theo một nghiên cứu của Mỹ về giá trị đất ở thì sự hiện diện của một cây làm tăng thêm 18% giá trị môi trường.

Cây có lợi ích gì?

Trong bối cảnh toàn cầu hóa nóng lên và môi trường đô thị  đang tạo thành những đảo nhiệt, thì cây xanh là sự cần thiết để cải thiện môi trường và chất lượng cuộc sống như: cây xanh làm giảm lượng khí CO₂ và tẩy đi mọi chất dơ bẩn trong không khí như ngăn bụi, giảm tiềng ồn, cây giảm nhiệt bằng cách tạo bóng mát và chống gió bão. Ta có thể tiết kiệm chi phí điều hòa và sưởi ấm nhờ trồng cây xung quanh công trình xây dựng. Cây giúp ta chống xói mòn và giữ  đất. Cây tạo nên phong cảnh, cung cấp nơi cư trú, thức ăn cho các loài chim và bảo vệ cư dân thành phố.

Lý do trồng cây trong đô thị?

1)   Cây có tác dụng với tâm lý.

Mầu sắc của cây làm giảm bớt hành vi trong cuộc sống. Chúng ta nhận thấy rằng, cây trồng ở bệnh viện giúp bệnh nhân hồi phục sức khỏe nhanh hơn.

2)   Cây có tác dụng với không khí.

Cây hấp thụ CO₂ và thải O₂ giúp không khí trong lành

Cây hút nước dưới lòng đất và trả lại không khí dưới dạng hơi nước làm không khí mát mẻ hơn.

Lá cây và thân cây cản giữ bụi và làm giảm âm thanh, tiếng ồn thành phố. Nhất là loại cây có vỏ sần sùi và lá thô ráp, bụi bám lại cây khi mưa xuống “cát bụi lại trở về với cát bụi”.

Trồng cỏ trên sân đất hoặc bãi đất trống sẽ ngăn bụi sinh ra từ đất vào môi trường.

3)   Cây có tác dụng làm sạch môi trường đất.

Một số loại cây thân gỗ có khả năng hấp thụ được các chất kim loại nặng trong đất ô nhiễm như  chất Pb, Cd, Co, Zn, Cu nên cây có thể làm giảm được các chất độc hại sâm nhập tới nguồn nước ngầm khu vực dân cư.

4)  Cây có tác dụng ngăn tiếng ồn.

Âm thanh phản xạ qua lại nhiều lần qua các tán cây sẽ giảm lượng âm thanh đáng kể. Vì vậy, thiết kế các lớp cây trồng xen kẽ cây bụi, cây thấp tầng và cây cao để giảm bớt âm thanh thành phố đến các công trình.

5)  Cây cải thiện hệ sinh thái.

Tạo điều kiện cư trú cho chim, côn trùng, và các động vật khác. Thực tế là số lượng các loại chim khác nhau tùy thuộc vào cây trồng.

Các yếu tố ảnh hưởng đến cây xanh đô thị.

1)  Khí hậu

Đó là nhiệt độ và độ ẩm không khí

Mùa hè, ánh nắng chiếu xuống các bề mặt bê tông (công trình, sân, đường, hè phố…) và phản xạ  lên thân và lá cây  làm cây nóng hơn những cây trồng ở khu vực nông thôn.

Mùa đông, thời tiết khô hanh, gió lùa thường xuyên, độ ẩm không khí ít nên cây thiếu nước, đất khô làm giảm khả năng hút khoáng chất của rễ cây.

Vì vậy, cây xanh đô thị thoát hơi nước mạnh hơn cây xanh trong khu vực lâm nghiệp tự nhiên.

2)  Môi trường nước

Nước rất cần cho cuộc sống của cây, ở đô thị chất lượng và lưu lượng nước hạn chế, bởi hầu hết bề mặt sân vườn đường phố đều là bê tông, mật độ xây dựng công trình trong đô thị lớn, nên khi mưa xuống không chảy tràn trên mặt đất và thấm xuống đất như ở môi trường tự nhiên, mà phần lớn nước mưa sẽ thoát vào hệ thống cống của đô thị, chỉ có một phần rất nhỏ nước mưa được thấm xuống lòng đất để nuôi cây.

3)  Môi trường đất

Chất lượng của đất rất quan trong cho cây trồng:

-   Đất nhiều sẽ đảm bảo sự gắn kết và trụ vững của cây để trống lại gió bão.

-   Đất giữ chứa nước, giữ được chất dinh dưỡng cần thiết cho sự tăng trưởng và sự sống của cây.

-   Đất cho phép hệ thống rễ cây hô hấp nhờ vào độ tơi xốp.

Nhưng trong các khu vực đô thị, đất nghèo chất dinh dưỡng, chật hẹp và bị nén chặt bởi các mảng khối bê tông của các tòa nhà, sân, đường và vỉa hè, Vấn đề này đã ngăn cản rễ cây di chuyển vào trong lòng đất, và khó khăn để hút ra các khoáng chất.

Bên cạnh đó, ô nhiễm môi trường đất đang là vấn đề, các chất độc hại từ các công trình nhà ở, nhà máy, có thể là thải trực tiếp cũng có thể chỉ do rò rỉ đã có những ảnh hưởng đến sự sống của cây như rụng lá, bệnh, chết.

4)  Ánh sáng

Cây luôn trực tiếp tiếp xúc với các tia cực tím ngoài trời, đôi khi tác động của thời gian chiếu nắng cả ngày còn gây nguy hiểm cho cây không kém tác hại của cường độ chiếu nắng.

Ngoài ra một ảnh hưởng trên mức bình thường đến sự phát triển của cây xanh trên đường phố chính là ánh sáng nhân tạo từ các cột đền cao áp dọc theo đường giao thông, trong công viên  và trong các khu vườn dạo khác.

5)  Ô nhiễm không khí

Ô nhiễm không khí cũng là yếu tố ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức sống của cây. Như các khí NO và NO₂, CO, SO₂ 

Khu vực đô thị, ô nhiễm độc hại chủ yếu là do khí thải từ ô tô (NO₂), nhưng đặc biệt là ngành công nghiệp (SO₂ ). Bụi khói đen bám vào thân, lá cây ngăn cản sự quang hợp.

6)  Sâu bệnh

Hiện có các loại côn trùng, rầy nâu và các bệnh nấm do vi khuẩn tấn công cây trồng. Côn trùng và sâu bệnh không những ăn phá cây mà còn truyền tải các bệnh nấm đến cây

Chăm sóc những cây xanh trong đô thị như thế nào?

Đô thị không phải là môi trường lý tưởng để cây cối phát triển tự nhiên, thậm chí đó còn là một môi trường khắc nghiệt và đầy những hạn chế tồn tại vì vậy cây trồng phải chọn để có thể đối phó với thời tiết, với chất lượng môi trường sống đô thị để phát triển khỏe mạnh.

Trước hết phải chọn giống cây trồng cho đô thị.

Gió trong môi trường tự nhiên yếu hơn nhờ vào sự sần sùi và rậm rạp của cây cối, nhưng trong đô thị lại thường xuyên có gió lùa, sức gió lớn nhất là mùa mưa bão, vì vậy cây trồng trong đô thị, đặc biệt là cây trên đường phố phải có rễ bám sâu, thân cây khi trưởng thành phải lớn và cây phải khỏe mạnh

Ở Pháp, do yêu cầu của thiết kế, nên những cây bóng mát trồng thành hàng thường xuyên được chỉnh sửa hình dáng, đó là nguồn gốc dẫn đến tình trạng sức khỏe của cây xấu đi. Vì vây, để tránh ảnh hưởng đến sức khỏe và giảm bớt kinh phí cho việc cắt tỉa tạo hình cho những cây phát triển quá khổ, chúng ta chọn những loại cây có sức khỏe, thích nghi với môi trường cụ thể từ giới hạn kích thước, đến khả năng hòa nhập khí hậu môi trường giúp cây phát triển được ở địa hình trật hẹp không cho phép cây phát triển quá khổ trong đô thị.

Chăm sóc cây xanh đô thị:

Đối phó với nhưng ảnh hưởng của môi trường đô thị khắc nghiệt, cây xanh không tránh khỏi sự cằn cỗi và tầm vóc của cây bé nhỏ hơn rất nhiều so với cây xanh trong môi trường tự nhiên.

1)   Chăm sóc theo các chu kỳ phát triển của cây xanh đô thị

Trong môi trường đô thị, Các chu kỳ phát triển của cây vẫn còn tương tự như trong môi trường tự nhiên. Vì vậy, sự chăm sóc và những tác dộng của con người vẫn duy trì tuân thủ với các chức năng sinh học và đáp ứng cho mỗi giai đoạn phát triển của cây.

- Hầu hết cây xanh trong thành phố được sinh ra từ các vườn ươm, cây thường lưu lại vườn ươm khoảng từ 5 đến 20 năm và trong quãng thời gian đó, rễ và hình dáng cây được từng bước hình thành.

- Những cây chưa trưởng thành được trồng trong thành phố, đó là lý do nó được chăm sóc đảm bảo phục hồi tốt để phát triển hài hòa: Nó được tưới nước thường xuyên, có cọc đỡ giữ cho cây luôn thẳng không bị nghiêng, đổ đảm bảo vóc dáng đường nét yêu cầu đến khi cây trưởng thành. Trung bình mỗi năm, cây cao thêm 50cm, và đến khi trưởng thành cây có số tuổi khoảng 30 – 40 năm (tùy vào loại cây.

- Một vài năm sau đó, cây trưởng thành và không đòi hỏi bất kỳ chăm sóc đặc biệt nào.

- Ở cuối chu kỳ, chất lượng gỗ suy giảm, và có rất nhiều thành phần gỗ chết, cây bắt đầu thu hút rầy nâu và trở lên nguy hiểm đối với cư dân đô thị. Lúc này cây đòi hỏi phải được chăm sóc đặc biệt với kinh phí lớn để gọt bỏ phần gỗ chết, cắt bớt cành lá quá già, và trang bị hệ thống dây bảo vệ đề phòng trường hợp gẫy cành khi mưa gió tránh gây nguy hiểm cho cư dân đô thị.

2)  Trồng và chăm sóc cây xanh đô thị đẹp và khỏe mạnh?

- Đối với đường phố, cây trồng phải giữ một khoảng cách nhất định đối với làn đường xe chạy như cách điểm giao cắt đường khoảng 6m đến 10m; cách bó vỉa 0,3 đến 0,5m. Không những để tránh che tầm mắt người  tham gia giao thông, không che khuất biển chỉ dẫn trên đường phố mà còn giúp cây tránh thương tích, tránh va đập.

- Khoảng cách tốt nhất giữa hai cây gần nhau tùy vào đặc điểm của từng loại cây và thường cách xa hơn 3m.

- Giữ ẩm cho đất, bằng cách tận dụng nước mưa, nước thải sinh hoạt đã qua xử lý tưới cho cây xanh theo định kỳ hoặc hàng ngày nhờ vào hệ thống tưới cây tự động hoặc các vòi phun của các xe bồn chuyên ngành.

- Phun thuốc trừ sâu bênh định kỳ, nhưng phải đảm bảo không ảnh hưởng đến sức khỏe người dân.

- Cắt tỉa những cành lá ở độ cao dưới 7m; những cành có ảnh hưởng đến các công trình xây dựng, đến hệ thống đường dây điện và cắt bỏ những cành có khả năng bị gẫy (mục, mọt, sắp gẫy)

- Thay cây mới có kích cỡ tương ứng với cây bị chết hoặc mất.

- Duy trì và phát triển những cây di sản.

- Cây luôn phải đối phó với hệ thống đường ống hạ tầng kỹ thuật đô thị như: cáp điện thoại, đường ống cấp, thoát nước và rất nhiều những yếu tố khác, vì vậy trước khi trồng cần phải tính toán dự trù cho cây trồng ở đúng nơi và có tính toán đến  khả năng phát triển và chiếm hữu không gian trong tương lai nhờ nghiên cứu tuổi thọ, tuổi ngưng phát triển và hình dáng của các loại cây.

3)  Bảo vệ cây đô thị:

- Tổ chức tuyên truyền về vai trò, tác dụng của cây xanh đô thị đối với đời sống, văn hóa của dân cư đô thị.

- Thiết lập các nhóm công tác bảo quản và gìn giữ cây xanh đô thị. thường xuyên theo dõi tình trạng sức khỏe cây xanh.

- Mọi người đều có trách nhiệm giữ gìn và bảo quản cây xanh đô thị. Từ cây mới trồng đến cây trưởng thành và các cây đại thụ, khi một cây công cộng gặp vấn đề, bạn cần thông tin kịp thời giúp các nhà chức trách, chuyên môn có khả năng thường xuyên theo dõi tình trạng sức khỏe cây xanh.

- Trang bị  những công cụ để bảo vệ sự tấn công của con người, phương tiện giao thông và động vật đến cây.

Th.s Nguyễn Thị Thái Thanh, Phòng KH&QHQT,
Trường cao đẳng xây dựng công trình đô thị

(đăng trên tạp chí Xây dựng, số tháng 1/2009)

Tài liệu tham khảo:

1.  Bourgery, C. et Mailliet, L. 1993. L’arboriculture urbaine. Collection mission du paysage. Institut pour le Développement Forestier.

2.  Buntinx, B.1998. Méthodes non-destructives d’estimation de la vitalité des arbres urbains. Travail de fin d’études. ULB.

3.  http://www.cg94.fr/node/11049

4.  Garance.voyageuse.free.fr/botanique/programme2006.pdf

5)  Ville.montreal.qc.ca/pls/portal/url/ITEM/4B90512E54CE2046E0430A9301322046